Waarom zijn sommige beschavingen verdwenen en hoe kan de onze haar ondergang voorkomen?

Deze ondertitel is tegelijk de hamvraag die Jared Diamond in dit lijvige boek van bijna 700 bladzijde stelt.

Diamond bespreekt huidige en verdwenen culturen en probeert daaruit af te leiden op welke manier samenlevingen verdwijnen dan wel ontwikkelen. Als we vooral leren van d emanier waarop sommige samenlevingen zich duurzaam en blijvend ontwikkelen, én als we van verdwenen samenlevingen eren hoe we het niet moeten doen, dan kunnen wij onze wereld misschien toch nog  overdragen aan onze achter achter kleinkinderen.

De voorbeelden van een ingestorte culturen uit het verleden vertonen een overeenkomstig verloop. Alles start met een bevolkingsgroei die mensen dwingt tot intensievere vorm van landbouw en tot het in productie nemen van marginale gebieden. Dat is nodig om het groeiend aantal hongerige monden te vullen. Niet duurzame productiemethoden leiden tot milieuschade. De niet optimale landbouwgronden moesten daardoor worden verlaten, waardoor voedseltekorten ontstonden en als gevolg daarvan vele oorlogen. Uiteindelijk neemt de bevolking af door honger, oorlog of ziekte en verliest de cultuur een deel van zijn complexiteit die zij wel in haar bloeiperiode had ontwikkeld. Zo sterven culturen uit. Diamond noemt het in zijn boek de onbedoelde ecologische zelfmoord (ecocide). Van de studie van deze verdwenen culturen naar sommige hedendaagse samenlevingen is dan maar een stap. Somalië, Rwanda en nog enkele andere derdewereldlanden staan niet ver af van dergelijke ineenstorting. Naast grote overeenkomsten zijn er evenwel ook verschillen tussen huidige culturen en de vroegere culturen en daar moeten we dan misschien onze hoop uitputten.

Diamond noemt vijf factoren die ons toelaten ecologische ineenstorting te begrijpen. Milieuschade, klimaatverandering, vijandige buren en bevriende handelspartners zijn er vier van. De vijfde categorie factoren is altijd aanwezig en is in elke ineenstorting belangrijk geweest: de reacties van de samenleving op milieuproblemen.

Aan de hand van deze vijf groepen van factoren bespreekt Diamond dan een aantal verdwenen samenlevingen. Paaseiland, de eilanden Pitcairn en Henderson, de Anasazi, de Maya’s, de Vikingen en Groenland. Als interludium bespreekt hij dan enkele samenlevingen die wel succesvol de draai naar de juiste richting namen :Nieuw-Guinea, Tikopia en de Japan. Bij de hedendaagse samenlevingen bespreekt hij Rwanda, vergelijkt hij de Dominicaanse Republiek en Haïti met mekaar, China en de exploitatie van Australië. Vooral de vergelijking tussen de Dominicaanse Republiek en Haïti is nogal indrukwekkend. Beide landen hebben ongeveer dezelfde omgevingsfactoren, en toch slaagt Dominicaanse Republiek erin te floreren en staat Haïti op het punt van een ineenstorting.

In deel vier bespreekt Diamond dan enkele praktische lessen. Hij vertrekt daarbij van de erg belangrijke vraag: hoe kan een cultuur in hemelsnaam zo duidelijk rampzalig beslissingen nemen waardoor hun ondergang onvermijdelijk wordt. Een gebrek aan planning, gebrek aan inzicht, bewust verkeerd gedrag, rampzalige normen en nog vele andere irrationele vergissingen komen aan bod. Dikwijls bespreekt Diamond heel uitdrukkelijk het verschil tussen wel succesvolle en minder succesvolle culturen. Een gans hoofdstuk wordt gewijd aan het bedrijfsleven en het milieu. Het gaat dan vooral over de winning van grondstoffen in mijn bouwactiviteiten, over houtwinning, en over onze voedselwinning uit zee. Met het kappen van de bomen, tot en met het laatste exemplaar ervan, op Paaseiland als obligaat voorbeeld.

Een gans hoofdstuk wordt gewijd aan het verband tussen het bedrijfsleven en het milieu. De winning van grondstoffen in mijn bouwactiviteiten, hout winning en de voedselwinning uit zee. In een laatste hoofdstuk met als titel “de wereld als polder”, bespreekt Diamond de momenteel meest nijpende problemen van onze wereld. Tegenwoordig zijn we zodanig met mekaar verbonden dat een probleem aan de andere kant van de wereld ook op ons een invloed zal hebben. Bovenop de problemen die in het verleden waren komen er nu nog een viertal bovenop: energie, het fotosynthetische plafond, giftige chemische stoffen en veranderingen in de atmosfeer.

Net zoals in de vorige werken geeft Diamond een onvoorstelbare hoeveelheid informatie waarmee hij al zijn stellingen onderbouwd. Het boek is ondanks zijn lijvige inhoud op geen enkel moment langdradig. Diamond haalt zijn gegevens uit verschillende wetenschapsgebieden.

Het hele boek straalt een deprimerende werkelijkheid uit. Al vanaf het begin van het boek waar hij de recente ontwikkeling in zijn thuisland, Montana in de Verenigde Staten, beschrijft, kan je als lezer niet anders dan onmiddellijk analogieën met culturen en samenlevingen korter bij huis maken. En dat blijft doorheen het hele boek zo. Enkel bij de bespreking van Japan kon ik een lichtpuntje ontdekken. Zij hebben blijkbaar voor hun land een redelijke manier van evenwicht gevonden. Maar achteraan het hoofdstuk over Japan blijft het dan toch deprimerend: Japan heeft nog de grootste verhouding van natuurlijke bossen, maar het voert al zijn benodigd hout in uit Australië, waar de houtwinning voor echte catastrofes zorgt.

Toch eindigt Jared Diamond zelf met een optimistische noot. Hij ziet hier en daar verandering. Maar de verhouding tussen optimistische bladzijden en het pessimistische deel spreekt boekdelen…

 

Voor wat mij betreft zijn er twee praktische zaken waar ik in de toekomst toch wat meer zal opletten. En dat zijn de twee markeringen op producten die wij veel gebruiken en die ons verwittigen dat deze producten komen uit duurzame winning. De FSC en de PEFC boscertificatie geven de garantie dat het hout of papier een legale en duurzame herkomst heeft. En het onafhankelijk keurmerk voor duurzame visserij (MSC) geeft ons melding dat de vis duurzaam gevangen of gekweekt werd.

Misschien helpen alle kleine beetjes wel?

 

Zoals gezegd een wat deprimerend boek. Maar eigenlijk zou elke consument minstens eenmaal in zijn leven dit of een soortgelijk boek moeten lezen. Als wij willen overleven zullen we hier en daar toch ons gedrag moeten aanpakken en in tegenstelling tot onze voorgangers op het Paaseiland bijtijds ingrijpen zodat ook wij niet onze laatste boom omhakken of onze laatste vis vangen.